Ο βιβλιοθηκάριος που έσωσε τους πολιτισμικούς θησαυρούς του Τιμπουκτού από την Αλ Κάιντα

The Librarian Who Saved Timbuktu’s Cultural Treasures From al Qaeda

του Joshua Hammer | The Wall Street Journal 15.4.16 
διασκευή: Σ. Ευθυμιάδου Παπασταύρου

Πώς ένας μεσήλικας συλλέκτης βιβλίων στο Μαλί βοήθησε να φυλαχτούν οι βιβλιοθήκες της θρυλικής πόλης, βιβλία και χειρόγραφα από τους τζιχαντιστές που την κατέκτησαν.

Για τους φύλακες της αρχαίας κληρονομιάς της Μέσης Ανατολής και της Βόρειας Αφρικής, η πρόσφατη άνοδος των ακραίων ισλαμικών ομάδων έχει προκαλέσει μια τρομερή απειλή. Από την κατάληψη της ιστορικής ιρακινής πόλης της Μοσούλης νωρίς μες στο 2014, το ισλαμικό καθεστώς έχει λεηλατήσει και καταστρέψει τζαμιά, προσκυνήματα, ναούς και άλλους ιερούς χώρους σε όλη την περιοχή. Η ομάδα συνεχίζει να εξαπολύει «πολιτισμικές εκκαθαρίσεις» από το Τικρίτ ως την Τρίπολη.

Σ’ αυτήν την σκληρή διαδικασία, έχουν συμβεί περιστασιακές νίκες του πολιτισμού έναντι του εξτρεμισμού, όπως η ανακατάληψη τον περασμένο μήνα της αρχαίας πόλης Παλμύρα στη Συρία, που μπορεί τώρα να επιστρέψει εν μέρει στην παλιά της δόξα. Μια λιγότερο γνωστή περίπτωση πολιτισμικής διάσωσης μάς γνωρίζει έναν απίθανο ήρωα: έναν 51χρονο συλλέκτη βιβλίων και βιβλιοθηκάριο που ονομάζεται Abdel Kader Haidara στην ιερή πόλη του Τιμπουκτού , στη Δυτική Αφρικανική χώρα του Μαλί.

Η ιστορία ξεκινά τον Απρίλιο του 2012, όταν ο κ. Haidara επέστρεψε στο σπίτι του από ένα επαγγελματικό ταξίδι κι έμαθε πως ο αδύναμος στρατός του Μαλί είχε καταρρεύσει και ότι περίπου 1.000 ισλαμιστές μαχητές προερχόμενοι από ένα από τα αφρικανικά παρακλάδια της Αλ Κάιντα είχαν καταλάβει την πόλη του. Συνάντησε λεηλασίες, πυροβολισμούς και μαύρες σημαίες υψωμένες σε κυβερνητικά κτίρια και φοβήθηκε πως οι δεκάδες βιβλιοθήκες και θησαυροφυλάκια εκατοντάδων χιλιάδων σπάνιων αραβικών χειρόγραφων θα λεηλατούνταν.

Η ιδιωτική συλλογή του κ. Haidara περιλαμβάνει ένα μικρό, ακανόνιστου σχήματος κοράνι του 12ου αιώνα, γραμμένο πάνω σε περγαμηνή φτιαγμένη από αποξηραμένο δέρμα ψαριού, που αστράφτει με τα φωτεινά μπλε αραβικά γράμματα και σταλαγματιές από χρυσάφι. Η συλλογή του περιλαμβάνει επίσης πολλούς κοσμικούς τόμους: χειρόγραφα με θέματα από την αστρονομία, την ποίηση, τα μαθηματικά, απόκρυφες επιστήμες και ιατρική, όπως π.χ. έναν τόμο 254 σελίδων με θέμα τη χειρουργική και ελιξίρια προερχόμενα από πουλιά, σαύρες και φυτά, γραμμένο στο Τιμπουκτού το 1684. «Πολλά από τα χειρόγραφα φανερώνουν πως το Ισλάμ είναι θρησκεία της ανεκτικότητας» μου είπε.

Ο κ. Haidara γνώριζε ότι πολλές από τις εργασίες στα θησαυροφυλάκια αυτά της πόλης ήταν αρχαία παραδείγματα τεκμηριωμένων πραγματειών και πνευματικής έρευνας που οι τζιχαντιστές, με την ακρότητά τους και τις ιδιαίτερες απόψεις του Ισλάμ, ήθελαν να καταστρέψουν. Τα χειρόγραφα, σκέφτηκε, θα γίνονταν αναπόφευκτα ένας στόχος.

Λίγες μέρες μετά που άρχισε η κατάκτηση των τζιχαντιστών, ο κ. Haidara, που εργαζόταν ως κανονικός συντηρητής βιβλίων, αρχειοφύλακας και διαχειριστής χρημάτων , συναντήθηκε με τους συναδέλφους του στο γραφείο της οργάνωσης της βιβλιοθήκης του Τιμπουκτού, την οποία είχε ιδρύσει πριν από 15 χρόνια. «Πιστεύω πως πρέπει να φυγαδεύσουμε τα χειρόγραφα από τα μεγάλα κτίρια και να τα σκορπίσουμε στην πόλη σε συγκεκριμένα σπίτια» τους είπε, όπως μου είπε δυο χρόνια αργότερα. «Δεν θέλουμε να βρουν τις συλλογές των χειρόγραφων και να τις κλέψουν ή να τις καταστρέψουν».

Πριν από μήνες, κάποιο ίδρυμα του εξωτερικού είχε δώσει στον κ. Ηaidara 12.000 δολάρια για να σπουδάσει αγγλικά στην Οξφόρδη το φθινόπωρο και τον χειμώνα του 2012. Τα χρήματα υπήρχαν σε κάποιον λογαριασμό. Έγραψε, λοιπόν, στο ίδρυμα και ζήτησε εξουσιοδότηση να διατεθούν τα χρήματα στην προστασία των χειρόγραφων από τα χέρια των τζιχαντιστών κατακτητών. Τα χρήματα απελευθερώθηκαν σε τρεις μέρες. Ο κ. Haidara επιστράτευσε τον ανιψιό του και οι δυο τους ήρθαν σ’ επαφή με αρχειοφύλακες, γραμματείς, ξεναγούς στο Τιμπουκτού και μισή ντουζίνα συγγενείς του κ. Haidara.

Το αποτέλεσμα: Αγόρασαν μεταλλικές και ξύλινες κασέλες περίπου 50 με 80 την ημέρα, έφτιαξαν περισσότερα δοχεία από βαρέλια πετρελαίου και εντόπισαν ασφαλή σπίτια γύρω από την πόλη και πιο πέρα από αυτήν. Οργάνωσαν έναν μικρό στρατό από συσκευαστές που δούλευαν σιωπηλά μες στο σκοτάδι και κανόνισαν να μεταφερθούν τα με γαϊδούρια στις κρυψώνες τους.

Στη διάρκεια της διαδικασίας, που κράτησε 8 μήνες, η επιχείρηση έφτασε να περιλαμβάνει εκατοντάδες συσκευαστές, οδηγούς και μεταφορείς. Όλοι αυτοί φυγάδευσαν τα χειρόγραφα έξω από το Τιμπουκτού μέσω του δρόμου, αλλά και του ποταμού, παρά τους ελέγχους των τζιχαντιστών και την παρουσία, στο κυβερνητικό έδαφος, ύποπτων στρατιωτών από το Μαλί. Έτσι, την ώρα που γαλλικές δυνάμεις εισέβαλαν από τον βορρά τον Ιανουάριο του 2013, οι εξτρεμιστές κατάφεραν να καταστρέψουν μόνο 4.000 από τα σχεδόν 400.000 αρχαία χειρόγραφα του Τιμπουκτού. «Αν δεν είχαμε δράσει, είμαι σχεδόν 100% βέβαιος πως πολλά, πολλά ακόμη χειρόγραφα θα είχαν καεί», μου είπε ο κ. Haidara αργότερα.

* * *

Η 23η Απριλίου έχει καθιερωθεί διεθνώς από την UNESCO ως Παγκόσμια Ημέρα Βιβλίου, αφιερωμένη σε δύο μεγάλους δημιουργούς της παγκόσμιας λογοτεχνίας που «έφυγαν» την ίδια ημέρα (23.4.1616) από τη ζωή, τους Μιγκέλ ντε Θερβάντες και Ουίλιαμ Σαίξπηρ. Από φέτος, 400 χρόνια μετά τον θάνατό τους, καθιερώνεται και στην Ελλάδα η 23η Απριλίου ως Παγκόσμια Ημέρα Βιβλίου.

* * *

Δημοσιεύθηκε στην ΟΔΟ στις 28 Απριλίου 2016, αρ. φύλλου 833

Φωτογραφία: (Ami Vitale/Panos) Ο Abdel Kader Haidara με αρχαία χειρόγραφα από το οικογενειακό του αρχείο.Τιμπουκτού Μάλι 2007.

Σχετικά:
Το άρθρο του J. Hammer