ΣΟΝΙΑΣ ΕΥΘΥΜΙΑΔΟΥ-ΠΑΠΑΣΤΑΥΡΟΥ: Μιλώντας στους γονείς για τις αξίες, που είναι διαχρονικές και αιώνιες…

Το κείμενο που ακολουθεί προέρχεται από τη συνάντηση με τους γονείς του 3ου δημοτικού σχολείου Καστοριάς στις 21 Μαρτίου 2015.

Ένα βράδυ ένας γέρος (ινδιάνος) της φυλής Τσερόκι μίλησε στον εγγονό του για τη μάχη που γίνεται μέσα στην ψυχή των ανθρώπων. Είπε: «Γιε μου, η μάχη γίνεται μεταξύ δυο 'λύκων' που υπάρχουν μέσα σε όλους μας»
Ο ένας είναι το Κακό. - Είναι ο θυμός, η ζήλια, η θλίψη, η απογοήτευση, η απληστία, η αλαζονεία, η αυτολύπηση, η ενοχή, η προσβολή, η κατωτερότητα, τα ψέματα, η ματαιοδοξία, η υπεροψία, και το εγώ.
Ο άλλος είναι το Καλό. - Είναι η χαρά, η ειρήνη, η αγάπη, η ελπίδα, η ηρεμία, η ταπεινοφροσύνη, η ευγένεια, η φιλανθρωπία, η συμπόνια, η γενναιοδωρία, η αλήθεια, η ευσπλαχνία και η πίστη στο Θεό.
Ο εγγονός το σκέφτηκε για ένα λεπτό και μετά ρώτησε τον παππού του: «Ποιος λύκος νικάει;»
Ο γέρος Ινδιάνος Τσερόκι απάντησε απλά… «Αυτός που ταΐζεις.»

Ινδιάνικος μύθος της φυλής Τσερόκι


ΑΞΙΟΤΙΜΟΙ ΓΟΝΕΙΣ, καλησπέρα σας. Με αληθινή έκπληξη δέχτηκα την πρόταση του νέου Δ.Σ. του Συλλόγου Γονέων του 3ου Δημοτικού Σχολείου της Καστοριάς, ενός από τα ιστορικά σχολεία της πόλης. Με έκπληξη αρχικά για το πρωτότυπο θέμα που μου ζητήθηκε να διαπραγματευτώ, την οποία όμως γρήγορα διαδέχτηκαν δύο άλλα συναισθήματα, η μεγάλη συγκίνηση και η ιδιαίτερη τιμή, καθώς η συγκεκριμένη πρόταση έχει τελείως άλλες προϋποθέσεις και ξεφεύγει από τα όποια θεωρητικά πλαίσια μέσα στα οποία μπορεί να κινηθεί ο ομιλητής για όλα τα άλλα θέματα.

Αφού, λοιπόν, ευχαριστήσω τα μέλη του Δ.Σ. για την πρόσκληση, ξεχωριστά την αγαπημένη μου Πρόεδρο, τη συγγραφέα κ. Νάνσυ Χατζή, αλλά και την αγαπημένη μου ξαδέρφη κ. Γκέτσιου που με πρότεινε, μπαίνω κατευθείαν στο θέμα, λέγοντας πως μπορεί τα τελευταία χρόνια να συναντήσαμε τη λέξη «αξίες» μέσα στη χιλιοειπωμένη, αλλά αληθινή, διαπίστωση πως η κρίση που ταλανίζει την πατρίδα μας δεν είναι μόνο οικονομική, αλλά είναι κυρίως κρίση αξιών, αλλά η βαθύτερη αλήθεια είναι πως όλο το κακό από την κρίση των αξιών ξεκίνησε κι ύστερα ήρθαν όλα τα άλλα. Κι επειδή ίσως χρειαστεί να συζητήσουμε για το πραγματικά καυτό αυτό θέμα, δε θα σταθούμε καθόλου στο πώς φτάσαμε ως εδώ, αλλά θα μείνουμε κυρίως στο δια ταύτα, δηλαδή στο πώς μπορούμε να διδάξουμε τις αξίες στα παιδιά μας, τον πολυτιμότερο θησαυρό που έχουμε όλοι οι γονείς.

Πολύ πριν αρχίσουμε, λοιπόν, να μιλάμε για κρίση, αγοράσαμε για τη Βιβλιοθήκη του δικού μας Σχολείου στο Μαυροχώρι ένα βιβλίο ξένου συγγραφέα αναφερόμενο σε 20 αξίες και στο πώς αυτές μπορούν να διδαχτούν στα παιδιά. Το βιβλίο αυτό αποδεικνύει δύο βασικά πράγματα: πως η κρίση αξιών δεν είναι μόνο ελληνικό φαινόμενο, καθώς γράφτηκε εκτός Ελλάδας, και, δεύτερον, ότι οι αξίες είχαν βρεθεί σε κρίση εδώ και πολλά χρόνια. Ένας από τους λόγους πως είχαμε χάσει τον προσανατολισμό μας: κυνηγήσαμε μονάχα τις γνώσεις, αυτές θεωρούνταν (και ακόμα θεωρούνται) χρήσιμες, καθώς αυτές θα εξασφάλιζαν (και εξακολουθούν να εξασφαλίζουν) στο παιδί την πολυπόθητη είσοδό του στο Πανεπιστήμιο, οπότε όλα τα άλλα ήταν τελείως δευτερεύοντα. Κάπως έτσι κινήθηκε και το σχολείο, αν και αξίζει να σημειώσουμε ότι σε συνέντευξή της η σπουδαία Ελληνίδα Ελένη Αρβελέρ έχει δηλώσει πως έργο του σχολείου είναι η εκπαίδευση των παιδιών και πως η μόρφωση είναι δουλειά της οικογένειας. Κι επειδή είναι πολλοί αυτοί που ταυτίζουν τις σπουδές με τη μόρφωση, πρέπει να το ξεκαθαρίσουμε εντελώς πως είναι άλλο πράγμα το ένα και τελείως άλλο το άλλο: οι σπουδές είναι τα πτυχία, η μόρφωση είναι η προσωπικότητά του συνολικά. Το ένα δεν προϋποθέτει και δε συνεπάγεται το άλλο: ούτε ο σπουδαγμένος είναι πάντοτε μορφωμένος ούτε και το αντίθετο. Γι’ αυτό συναντάμε πτυχιούχους με κραυγαλέα ελαττώματα, αλλά και γι’ αυτό συναντάμε απλούς ανθρώπους ισορροπημένους και ευτυχισμένους μες στην απλή κι αληθινή ζωή τους, αγαπητούς και σεβαστούς από τους άλλους, κι αυτό είναι κάτι που δεν το εξασφαλίζουν οι σπουδές και τα πτυχία όλων όσοι τελειώνουν ακόμα και τα μεγαλύτερα πανεπιστήμια. Άρα;

Πριν από 20 περίπου χρόνια, λοιπόν, σε τρίμηνη επιμόρφωσή μου, άκουσα μία φράση από επιμορφωτή μου, τον τότε Σχ. Σύμβουλο Νεστορίου κ. Κ. Γιαννούλα: «Κάθε φορά που θέλετε να αντιμετωπίσετε προβλήματα συμπεριφοράς των μαθητών σας, να τους λέτε μια ιστορία». Αυτή η φράση έγινε οδηγός μου. Την εφάρμοσα και είδα πως είναι πολύ αποτελεσματική οδηγία και πολύ καρποφόρα. Έτσι, άρχισα να εντοπίζω ιστορίες-φάρμακα για κάθε περίπτωση και να τις σημειώνω. Και κάθε φορά που χρειαζόταν να τις χρησιμοποιώ στην τάξη. Σας ομολογώ πως με τη βοήθειά τους έκανα θαύματα. Όχι εγώ, αλλά αυτές. Στην αρχή δίσταζα να φανερώσω πόσο πολύ πιστεύω στη δύναμη της λογοτεχνίας, αλλά είναι αλήθεια πως την είχα για φάρμακο. Και μόνο πέρσι, κάνοντας με τους μαθητές μου ένα δικό μας πρόγραμμα για τον ρατσισμό, της εξέφρασα την ευγνωμοσύνη μου αποκαλώντας την «θεά-λογοτεχνία». Κι επειδή φοβάμαι μήπως με θεωρήσετε υπερβολική, θα σας αποδείξω αμέσως πως καθόλου δεν είμαι:

Έχουμε κατ’ αρχήν τον πολύτιμο Αίσωπο. Αυτός ο πολύ άσχημος εξωτερικά άνθρωπος έχει πει τόσα πολλά πράγματα με τους μύθους του, ώστε προσωπικά θεωρώ αδιανόητο να υπάρχει σπίτι που μεγαλώνει παιδιά και να μην έχει τους Αισώπειους μύθους στη βιβλιοθήκη του. Έπειτα είναι κι η πολύτιμη μυθολογία μας. Αναφέρω για παράδειγμα τον μύθο όπου ο Ηρακλής κλήθηκε να διαλέξει ανάμεσα στους δύο δρόμους, της αρετής ή της κακίας. Αλλά και ολόκληρη η ζωή του Ηρακλή είναι πολύ διδακτική, καθώς ο ήρωας αυτός, ενώ ήταν τόσο δυνατός, έθεσε τη ζωή του στην υπηρεσία των άλλων, λύνοντας προβλήματα που τους ταλαιπωρούσαν και τους βασάνιζαν. Να, λοιπόν, που ο Ηρακλής με τη ζωή του διδάσκει την αξία της αλληλεγγύης, τόσο σημαντική για εμάς τους Έλληνες της κρίσης.

Αλλά είναι και οι παροιμίες· οι γριές σοφές και πολύτιμες παροιμίες μας. Η καθεμιά τους διδάσκει κάτι σημαντικό. Η παροιμία π.χ. «Ο χρόνος είναι χρήμα» διδάσκει στα παιδιά που δεν έχουν ακόμη την ωριμότητα να καταλάβουν πόσο πολύτιμος είναι ο χρόνος και πως μόνο όταν τον αξιοποιούν θα βγουν ωφελημένα τα ίδια (και το παιχνίδι είναι αξιοποίηση του χρόνου τους, η απεριόριστη τηλεόραση και τα ανεξέλεγκτα παιχνίδια στον Η/Υ είναι που δεν τα ωφελούν καθόλου).

Και δεν πρέπει να αφήσουμε απ’ έξω τα λαϊκά μας παραμύθια. Δεν ξέχασα κι ούτε ποτέ πρόκειται να ξεχάσω το παραμύθι της Τριανταφυλλιάς, της κόρης του μπακάλη που έγινε αρκούδα γιατί έκλεβε κι έλεγε ψέματα στους πελάτες. Κι αν αυτό το παραμύθι το θυμάμαι από μικρή, πώς να ξεχάσω το μανιάτικο παραμύθι που είχα την τύχη να ακούσω να το αφηγείται η συγγραφέας που το κατέγραψε, η υπέροχη Αθηνά Μπίνιου, με τίτλο που τα λέει όλα: «Άνθρωπος πρώτα να γενείς», όπου ο γιος φεύγει από το χωριό του, γίνεται σπουδαίος και τρανός, αλλά καταπατάει τις αρχές που οι απλοί γονείς του του είχαν δώσει, με αποτέλεσμα ο πατέρας του να τον αποκηρύξει και να τον αποδεχτεί ξανά όταν ξαναβρέθηκε στον σωστό δρόμο κι έγινε πάλι άνθρωπος. Αλλά και το άλλο λαϊκό παραμύθι όπου το καλό που έκανε ο πατέρας και «το ‘ριξε στο γιαλό» επέστρεψε στο παιδί του κι είναι το παραμύθι μια κατά κάποιον τρόπο επιβεβαίωση της σοφής ρήσης που λέει πως και το παραμικρό καλό που κάνει κάποιος δεν πάει χαμένο. Και, αφού μιλώ για τα λαϊκά μας παραμύθια,να σας θυμίσω το πασίγνωστο παραμύθι με την κυρα-Καλή και τους δώδεκα μήνες, όπου την κυρα-Κακή, που δε χρωστούσε καλή κουβέντα σε κανέναν κι όλους τους κακολογούσε –αυτό κι αν είναι διαδεδομένο και πολύ φοβερό μειονέκτημα των σημερινών ανθρώπων!- στο τέλος την έφαγαν τα φίδια.

Μα τις αξίες της ζωής δεν τις ανακαλύπτουμε μονάχα στα λαϊκά παραμύθια, στη Μυθολογία μας, στις παροιμίες μας και στους μύθους του Αισώπου. Τις συναντάμε και στη λογοτεχνία μας. Εδώ πρέπει να διευκρινίσω κάτι που μάλλον ξέρετε όλοι σας· πως δεν είναι υποχρεωτικό να διδάσκουν όλα τα λογοτεχνήματα. Κάποια γράφονται για να ευχαριστούν τον αναγνώστη ή πλουτίζουν τις γνώσεις του. Όμως, είναι αλήθεια πως η πλειονότητα των παιδικών και εφηβικών βιβλίων λογοτεχνίας κρύβουν ένα μήνυμα που διδάσκει όχι με τον παλιό κάθετο τρόπο του δεν και του μη, αλλά με τον όμορφο τρόπο της τέχνης του λόγου. Και αυτό όχι μόνο δεν είναι καθόλου κακό, αλλά ίσα ίσα είναι πάρα πολύ ωφέλιμο για τα παιδιά-αναγνώστες, που σε κάθε εποχή χρειάζονται τρυφερές διδαχές για να φτάσουν στη μόρφωση που θα ‘πρεπε να είναι η πιο πολυπόθητη απ’ όλα τ’ άλλα-δεν είναι όμως…

Κι επειδή, χρησιμοποιώντας άθελά μου τη λέξη «διδαχές», θυμήθηκα τον αγαπημένο μου Δάσκαλο κ. Κ. Δεληκωσταντή που μας συνέστησε να χρησιμοποιούμε βιβλία από την Ορθόδοξη Παράδοση, θέλω να σας πω ότι πολύ χρήσιμα στάθηκαν στη σταδιοδρομία μου τέτοια βιβλία. Έτσι ιστορίες από τα γεροντικά της Ορθόδοξης Παράδοσής μας, ιστορίες αληθινότατες σαν τα σταφύλια της αγάπης και σαν τη ζωή του Ευφρόσυνου του μάγειρα είναι αξεπέραστες και καταλυτικές και περνάνε στα παιδιά τις πιο βασικές αξίες με έναν υπέροχο και τον πιο αβίαστο τρόπο· αξίες σαν την αυτοθυσιαστική αγάπη για τον άλλον, σαν την αξία του σεβασμού για τον άλλον και της ανεκτικότητας κι όλα τα άλλα τα τόσο αναγκαία στην εποχή μας, μα και σε κάθε εποχή παντού και πάντοτε σ’ αυτόν τον κόσμο όπου κανείς δεν μπορεί να ζήσει μόνος του και ισχύει το «βόηθα με να σε βοηθώ» για να καταφέρουμε ν’ ανεβούμε τα βουνά στη ζωή μας…

Αγαπητοί γονείς, μέσα από ένα νέο βιβλίο ξένης συγγραφέως, το «Όχι για το κέρδος. Οι ανθρωπιστικές σπουδές προάγουν τη δημοκρατία» της Martha C. Nussbaum, εκδ. Κριτική, αντιγράφω: «Γονείς που διδάσκουν στα βλαστάρια τους ότι ο κυνισμός και ο άκρατος ατομικισμός είναι ο καλύτερος τρόπος επιβίωσης, και κοινωνίες που προβάλλουν την υποτίμηση και την ανθρωποφαγία ως το βασικό μέσο επικράτησης επί όσων διαφέρουν ή διαφωνούν μαζί μας, είναι φανερό ότι υποσκάπτουν τα όποια επιτεύγματα της σχολικής εκπαίδευσης» λέει η συγγραφέας, αλλά προσωπικά πιστεύω ότι και την ίδια την υγιή κι ισορροπημένη προσωπικότητα των παιδιών τους καταστρέφουν. Κι είναι η ίδια συγγραφέας που, χρησιμοποιώντας και τα πορίσματα της παιδοψυχολογίας για τα επιχειρήματά της, επισημαίνει την ανάγκη να καλλιεργηθούν στα παιδιά μας η ενσυναίσθηση και ειδικά η ευαισθησία απέναντι στους διαφορετικούς ανθρώπους, η παρρησία, η λογοδοσία, η φαντασία, η αυτογνωσία και η διαμόρφωση πολιτών του κόσμου, η τελευταία ξέρουμε όλοι πως πάει χέρι χέρι με την υπευθυνότητα, μια αξία πολύτιμη, μα χαμένη στην εποχή μας, όπου οι περισσότεροι έχουμε μάθει να αρνιόμαστε την προσωπική μας ευθύνη, μεταθέτοντάς την πάντοτε σε άλλους· το βλέπουμε όλοι: πάντα οι άλλοι φταίνε, ποτέ εμείς οι ίδιοι, που, λέγοντας «δεν ήμουν μόνο εγώ», δε συνειδητοποιούμε πως ήδη παραδεχόμαστε το δικό μας φταίξιμο, το οποίο παραμένει ακέραιο, όσο κι αν υπάρχουν και άλλοι φταίχτες εκτός από εμάς τους ίδιους… Στις παραπάνω βασικές αξίες πρέπει να προσθέσουμε και το θάρρος, την αυτοθυσία και τη σκληρή δουλειά, που, σύμφωνα με τον Αμερικανό φιλόσοφο Λάρι Σάνγκερ, «είναι εξίσου σημαντικές για μια υγιή κοινωνία όσο και η κοινωνική αρετή της ισότητας».

Δε γίνεται, όμως, να κλείσουμε πριν πούμε πως υπάρχει κάτι άλλο, πολύ πιο βασικό από όλα όσα προαναφέραμε, ένας τρόπος ανώτερος από όλους τους παραπάνω: είναι το σημαντικότερο που μπορούμε και πρέπει να κάνουμε για να διδάξουμε στα παιδιά μας τις πολύτιμες αξίες της ζωής: είναι το δικό μας παράδειγμα, το ίδιο το παράδειγμά μας, που, είτε το θέλουμε είτε όχι, είναι ο καταλύτης. Γιατί, ό,τι κι αν λέμε στα παιδιά μας, όσο όμορφα κι αν το διατυπώνουμε, όσο καλογραμμένο κι αν είναι, δεν πιάνει τόπο, αν τα παιδιά δε βλέπουν την εφαρμογή και την ενσάρκωσή του από εμάς τους γονείς του. Έτσι, ματαιοπονούμε, πασχίζουμε τελείως άδικα, αν εμείς κάνουμε τα αντίθετα από αυτά που διδάσκουμε, αν εμείς άλλα λέμε και άλλα κάνουμε· «η κοινωνία μας σπαράζει από την έλλειψη υγιούς παραδείγματος» διάβασα τις προάλλες και κυρίως εμάς τους γονείς σκέφτηκα αμέσως. Κι ήταν μες στο 2009 όπου ο Συνήγορος του Παιδιού, αφού επεξεργάστηκε τα δεδομένα του, κατέληξε στο συμπέρασμα πως ένα μεγάλο μέρος των προβλημάτων των παιδιών μας οφείλεται στη «διάσταση μεταξύ λόγων και πράξεων από τους ενήλικες». Προσωπικά το λέω έτσι: είναι σαν να ρωτάς κάποιον να σου δείξει τον δρόμο που ψάχνεις, αυτός αλλού να κοιτάζει κι αλλού να δείχνει με το χέρι του κι εσύ να μην ξέρεις τι να ακολουθήσεις, το χέρι ή τη ματιά του.

«Όταν νόμιζες πως δεν κοιτούσα, σε είδα να μου φτιάχνεις το αγαπημένο μου γλυκό και έμαθα ότι μικρά πράγματα μπορεί να έχουν ξεχωριστή σημασία στη ζωή. Όταν νόμιζες πως δεν κοιτούσα, σε παρακολουθούσα και έμαθα τα περισσότερα «μαθήματα ζωής», εφόδια για να γίνω καλύτερο και παραγωγικότερο άτομο όταν μεγαλώσω. Όταν νόμιζες πως δεν κοιτούσα, σε είδα να κρεμάς τη ζωγραφιά μου στο ψυγείο και αμέσως ήθελα να ζωγραφίσω την επόμενη. Όταν νόμιζες πως δεν κοιτούσα, ακόμη κι όταν ήσουν θυμωμένη, με συμβούλεψες ήρεμα και απλά για να καταλάβω το γιατί κι έτσι έμαθα ότι ο διάλογος και η επικοινωνία είναι σημαντικά ακόμη κι όταν τα πράγματα είναι δύσκολα. Όταν νόμιζες πως δεν κοιτούσα, σε είδα να φτιάχνεις φαγητό για κάποιον φίλο που ήταν άρρωστος κι έμαθα ότι όλοι μας πρέπει να νοιαζόμαστε και να φροντίζουμε ο ένας τον άλλον. Όταν νόμιζες πως δεν κοιτούσα, σε είδα να φροντίζεις το σπίτι και όσους ζούμε σ’ αυτό κι έμαθα ότι πρέπει να εκτιμάμε ό,τι μας προσφέρεται. Όταν νόμιζες πως δεν κοιτούσα, σε είδα να φροντίζεις ένα αδέσποτο γατάκι κι έμαθα ότι είναι καλό να είσαι ευγενικός με τα ζώα. Όταν νόμιζες πως δεν κοιτούσα, ένιωσα ότι νοιαζόσουν και ήθελα να γίνω ακόμα καλύτερος. Όταν νόμιζες πως δεν κοιτούσα, σε είδα να κλαις κι έμαθα ότι κάποια πράγματα στη ζωή πληγώνουν, αλλά έχεις δικαίωμα να είσαι στεναχωρημένος. Όταν νόμιζες πως δεν κοιτούσα, σε είδα να αναλαμβάνεις τις ευθύνες ακόμη και όταν οι καταστάσεις ήταν δύσκολες κι έμαθα ότι πρέπει να είμαι υπεύθυνο άτομο», έλεγε το μήνυμα της Συμβουλευτικής Επιτροπής για την πρόληψη και καταπολέμηση της βίας στην οικογένεια που έλαβα κάποτε από την Κύπρο και είναι απαραίτητο όχι μόνο για κάθε γονιό, αλλά και για τους δασκάλους, τους παππούδες κι όποιον συσχετίζεται και επηρεάζει τη ζωή έστω και ενός παιδιού.
Γιατί τίποτε δεν αξίζει περισσότερο από τα παιδιά σας κι αυτό το ξέρετε καλύτερα απ’ όλους εσείς οι ίδιοι, οι γονείς τους φυσικά…

Συμπερασματικά:
Τρεις είναι οι τρόποι να μάθεις στα παιδιά σου τις πολύτιμες αξίες:
1. Το να τους μιλάς γι’ αυτές: «οι νέοι δεν θα πίστευαν ποτέ σε αξίες, αν δεν είχαν ακούσει τους άλλους να μιλούν για αξίες»… Σ. Καργάκος,
2. η «λογοτεχνία», που «είναι βασική πηγή ηθικής παιδείας», Σόνια Ιλίνσκαγια και
3. προπαντός το παράδειγμα, καθώς, σύμφωνα με τον Συνήγορο του Παιδιού, «ένα μεγάλο μέρος των προβλημάτων των παιδιών μας οφείλεται στη διάσταση μεταξύ λόγων και πράξεων από τους ενήλικες».

Δημοσιεύθηκε στην ΟΔΟ στις 23 Απριλίου 2015, αρ. φύλλου 785