ΣΟΝΙΑΣ ΕΥΘΥΜΙΑΔΟΥ-ΠΑΠΑΣΤΑΥΡΟΥ: «Δια γυναικός πηγάζει τα κρείττω»

Ζούσε κάποτε στην ωραιότερη πόλη του κόσμου ένα βασιλόπουλο που ήταν σε ηλικία γάμου. Κι όταν μαζεύτηκαν στο παλάτι οι όμορφες αρχοντοπούλες, όπως γινόταν πάντα στα παραμύθια και στα παλάτια, το βασιλόπουλο ξεχώρισε εκείνην που του άρεσε περισσότερο και πήγε να της δώσει το μήλο, σημάδι πως αυτήν διάλεξε για γυναίκα του. Της το ‘δωσε, λοιπόν, λέγοντάς της πως η γυναίκα είναι που φταίει για όλα τα κακά. Κι η κοπέλα, που, εκτός από όμορφη, ήταν και πολύ έξυπνη κι ετοιμόλογη, «Από τη γυναίκα πηγάζουν τα καλύτερα», του απάντησε, αναφερόμενη στην Παναγία μας, τη σημαντικότερη γυναίκα που έζησε ποτέ επί γης, κι έχασε το μήλο.
Γιατί ο Θεόφιλος δεν άντεξε. Φοβήθηκε να πάρει για γυναίκα του μια γυναίκα που έστω και για μία μονάχα στιγμή, την κρίσιμη της πρότασης, έδωσε μιαν απάντηση πιο έξυπνη από τη δική του. Ή έστω πιο δυνατή.

Αγαπητές μου φίλες και φίλοι,

Αφού συγχαρώ θερμότατα το Κέντρο Συμβουλευτικής Γυναικών του Δήμου Καστοριάς και γι’ αυτήν την έξοχη πρωτοβουλία του και αφού ευχαριστήσω όλα τα μέλη του, ιδιαιτέρως τον δραστήριο κι αγαπητό μου Βασίλη Κιοσσέ, για την τιμή που μου έκαναν να μου αναθέσουν να μιλήσω στη σημερινή εκδήλωση, θέλω να σας εξομολογηθώ πως ήταν ιδέα του κ. Κιοσσέ να αναφερθώ σε δικές μας γυναίκες που κατάφεραν να ξεπεράσουν εμπόδια και να διακριθούν και εκτός συνόρων, γυναίκες παλιές και τωρινές, που θα μπορούσαν να δείξουν τον δρόμο και σ’ εμάς σήμερα εδώ, στην Καστοριά του 2015. Και σας προϊδεάζω πως μάλλον σας περιμένουν εκπλήξεις, καθώς θα αναφερθούν γυναίκες τις οποίες η πλειονότητα του κόσμου γνωρίζει είτε συκοφαντημένες είτε πολύ αδικημένες, καθώς τις ξέρει από ένα και μόνο στοιχείο του χαρακτήρα τους, που σε καμία περίπτωση δεν είναι αυτό που τις έχει καταξιώσει πραγματικά στο παγκόσμιο στερέωμα. Επανερχόμαστε όμως.

Την ιστορία της Κασσιανής, λοιπόν, που εξαιτίας μιας απάντησης έχασε τον θρόνο την πρωτοδιάβασα νεαρή κοπελίτσα, μαθήτρια στο γυμνάσιο. Μου έκανε από την πρώτη στιγμή τεράστια εντύπωση, στην αρχή εξαιτίας της υποχώρησης του άντρα μπρος στην εξυπνάδα της γυναίκας, στην συνέχεια όμως εξαιτίας της γενναιότητας της γυναίκας· της τόλμης της να ξεστομίσει τη γνώμη της, της δύναμή της να αντιπαρατεθεί σ’ έναν άντρα και μάλιστα βασιλιά. Πράγμα που πλήρωσε.

Δεν ξέρω αν η Κασσιανή μετάνιωσε ποτέ γι’ αυτήν την απάντησή της. Όμως φόρεσε το ράσο και στη συνέχεια έγινε ποιήτρια συνθέτοντας σπουδαία ποιήματα. Και πέρασε στην Ιστορία τελείως άδικα κι αστήρικτα συκοφαντημένη, καθώς οι μη γνωρίζοντες –που είναι και οι περισσότεροι κάθε φορά- την ταύτισαν με την εν πολλαίς αμαρτίαις περιπεσούσα γυναίκα του ποιήματός της, χωρίς φυσικά να είναι αυτή. Η ίδια μιαν «αμαρτία», ένα «λάθος» είχε διαπράξει: δεν κατάπιε τη γλώσσα της παριστάνοντας την υποτακτική γυναίκα, προκειμένου να κερδίσει έναν θρόνο-οι πιο πολλές σημερινές γυναίκες δε θα ενεργούσαν έτσι, ας μην κρυβόμαστε. Κι ας το παραδεχτούμε. Κι ας αναρωτηθούμε ποιανού είναι το λάθος τελικά: η Κασσιανή ή όσες από εμάς σκεφτόμαστε έτσι;

Κυρίες και κύριοι,

Ήταν μετά το 2000 όταν σημαντικός αριθμός πανεπιστημιακών όλου του κόσμου απάντησαν σε έρευνα σχετικά με το ποιες γυναίκες σημάδεψαν την Ιστορία όλης της ανθρωπότητας. Τα αποτελέσματα της έρευνας αυτής έγιναν βιβλίο, το «Οι 100 γυναίκες που άφησαν το στίγμα τους στην ιστορία της ανθρωπότητας» της Deborab Felder, όπου, με ευχαρίστηση μεγάλη, μετρήσαμε εννέα γυναίκες ελληνικής προέλευσης. Όσο κι αν υπάρχουν περιθώρια αμφισβήτησης ως προς το περιεχόμενο ή τη σειρά κατάταξης των γυναικών του βιβλίου, οι Ελληνίδες αυτές δεν είναι λίγες μέσα στις 100 πιο σημαντικές γυναίκες του κόσμου. Και αξίζει να τις δούμε από πιο κοντά, για να κερδίσουμε από τη ζωή και το έργο τους.

Ως πιο σημαντική Ελληνίδα θεωρείται η Σαπφώ, η αρχαία λυρική ποιήτρια από τη Λέσβο, που έζησε από το 630 ως το 570 περίπου. Δεν ξέρουμε πολλά για τη ζωή της, ξέρουμε όμως πως ο Πλάτων την αποκάλεσε «Δέκατη Μούσα», ενώ σύγχρονος ξένος μελετητής έγραψε γι’ αυτήν: «Στα ποιήματά της είναι όλα τόσο ρυθμικά και με τόση λαμπρότητα παραταγμένα που η ανώτερη τέχνη της οδηγεί τη μελαγχολία και τη μεγαλοπρέπεια στην έκφραση του έντονου πάθους». Τον 3ο και 2ο αι. π.Χ. συγκεντρώθηκαν και εκδόθηκαν τα ποιήματά της σε 9 βιβλία, σύμφωνα με το μέτρο. Η δουλειά της επηρέασε μεταγενέστερους, ακόμη και σύγχρονους λόγιους και μεγάλους ποιητές. Θεωρείται δίκαια η πρώτη γνωστή γυναίκα συγγραφέας και θεμελιωτής της γυναικείας λογοτεχνίας και συγκαταλέγεται ανάμεσα στις 15 πιο σημαντικές γυναίκες όλων των εποχών κι όλου του κόσμου.

Και προχωράμε, φτάνοντας στον 5ο π.Χ. αιώνα στην Αθήνα. Είναι η κλασική, άρα αξεπέραστη περίοδος και στο τιμόνι της πόλης βρίσκεται ο Περικλής, που έχει συνδέσει τ’ όνομά του με τη λαμπρή αυτή περίοδο της Αθήνας. Δίπλα του συναντάμε την Ασπασία, για την οποία είναι γνωστά στο πλατύ κοινό ελάχιστα πράγματα. Κι όμως! Η συμβολή της στην ακμή της Αθήνας είναι τεράστια κι αποδεδειγμένη. Η Ασπασία ήταν από τη Μίλητο της Μικράς Ασίας, είχε πάρει μεγάλη μόρφωση στην πατρίδα της κι αποφάσισε να έρθει στην Αθήνα. Εδώ οι γυναίκες ζούσαν περιορισμένες στο σπίτι, το ξέρουμε όλοι αυτό, όμως δεν ξέρουμε ότι οι περιορισμοί αφορούσαν μόνο τις Αθηναίες, όχι τις ξένες, οπότε η Ασπασία, που ήταν μοναδική όχι μόνο στην ομορφιά, μα και στο βαθύ και σπινθηροβόλο πνεύμα της, καθώς και στην καλλιτεχνική της κατάρτιση, δεν άργησε ν’ αποκτήσει φήμη και κύρος, προνόμια καθαρά αντρικά. Η Ασπασία υπήρξε εξαίρεση ανάμεσα στις γυναίκες της εποχής της, των οποίων η μόρφωση ήταν μηδαμινή. Με τις μεγάλες της γνώσεις άσκησε μεγάλη επιρροή σε σπουδαία μυαλά της εποχής της, όπως ο Περικλής, ο Πλάτων και ο Σωκράτης. Και, μολονότι δεν είναι η μόνη γυναίκα που συνεισέφερε πολλά στην ιστορία της ρητορικής και της φιλοσοφίας, είναι σίγουρα η μόνη της οποίας η προσφορά αναγνωρίστηκε δημόσια από εκείνους που επηρέασε. Και αυτό, όπως ξέρουμε όλοι, είναι πάρα πολύ σημαντικό…

Την ίδια εποχή όμως έζησε μια Ελληνίδα που μάλλον κανείς και καμιά μας δε θα γνώριζε, αν δεν είχε γραφτεί γι’ αυτήν το ποίημα του Λορέντζου Μαβίλη με τίτλο τ’ όνομά της. Πρόκειται για την Καλλιπάτειρα τη Ρόδια (φωτογραφία), που τόλμησε να μπει στο στάδιο και να παρακολουθήσει τους Ολυμπιακούς Αγώνες, ενώ αυτό απαγορευόταν για τις γυναίκες, καθώς οι αθλητές αγωνίζονταν γυμνοί:

«Ἀρχόντισσα Ροδίτισσα, πῶς μπῆκες;
Γυναῖκες διώχνει μιὰ συνήθεια ἀρχαία
ἐδῶθε.» «Ἔχω ἕνα ἀνίψι, τὸν Εὐκλέα,
τρία ἀδέρφια, γιό, πατέρα, Ὀλυμπιονίκες·
νὰ μὲ ἀφήσετε πρέπει, Ἑλλανοδίκες,
κι ἐγὼ νὰ καμαρώσω μὲς τὰ ὡραῖα
κορμιά, ποὺ γιὰ τὸ ἀγρίλι τοῦ Ἡρακλέα
παλεύουν, θαυμαστὲς ψυχὲς ἀντρίκειες.
Μὲ τὲς ἄλλες γυναῖκες δὲν εἶμ᾿ ὅμοια·
στὸν αἰῶνα τὸ σόι μου θὰ φαντάζει
μὲ τῆς ἀντρειᾶς τ᾿ ἀμάραντα προνόμια· […]

Έτσι αρχίζει το αναφερόμενο στην Καλλιπάτειρα ποίημα και η γυναίκα που θαρρετά απαντάει κι εξηγεί την αποκοτιά της, η γυναίκα που ανήκει σε γενιά σπουδαίων μανάδων που γεννούν και μεγαλώνουν Ολυμπιονίκες, μας κάνει μια σπουδαιότατη υπόδειξη: γυναίκα του σήμερα, αλλά και του αύριο, γυναίκα του πάντα, αν θες να γράψεις ιστορία, μεγάλωσε σπουδαία παιδιά. Αυτό είναι στ’ αλήθεια ύψιστη αποστολή και προσφορά και μένει εκτός όποια αλλά κι όποιος δεν το καταλαβαίνει· όποια κι όποιος δεν έχουν αντιληφθεί πως «το χέρι που κουνάει το λίκνο είναι το χέρι που κυβερνάει τον κόσμο».

Κι από την Ροδίτισσα αρχόντισσα σε μια διάσημη Ελληνίδα των Ελληνιστικών χρόνων, την Κλεοπάτρα. Η πασίγνωστη βασίλισσα της Αιγύπτου, για την οποία έγραψε ξένος ιστορικός πως «η Ρώμη, που δεν είχε ενδώσει ποτέ στον φόβο για άλλο έθνος ή λαό, κάποια στιγμή φοβήθηκε δύο ανθρώπους· ο ένας ήταν ο Αννίβας και ο άλλος μια γυναίκα», παρά τη γοητεία της αποδείχτηκε επανειλημμένα πως δεν ήταν καλλονή, αλλά η προσωπικότητά της διέθετε μια λάμψη που είλκυε τους ανθρώπους. Κι όπως αποτυπώθηκε και σε νόμισμα της εποχής της, που άσχημη την παρουσιάζει, η περίφημη γοητεία της δε βασιζόταν στην εξωτερική της ομορφιά, αλλά σε επιμέρους χαρακτηριστικά της προσωπικότητάς της, όπως στην ευστροφία και την ευφυΐα της, στο λεπτό της πνεύμα, στην συμπεριφορά της αλλά και στη «γλυκύτητα της φωνής της». Επομένως, ας προσέξουν οι γυναίκες της εποχής μας που το παρακάνουν με την εξωτερική εμφάνιση, πως η ομορφιά δεν είναι θέμα εξωτερικό, μα του εντός τους κόσμου…

Και προχωράμε στα μετά Χριστόν χρόνια. «Υπήρχε μια γυναίκα στην Αλεξάνδρεια ονόματι Υπατία, κόρη του φιλοσόφου Θέωνος, της οποίας τα επιτεύγματα στη λογοτεχνία και στις επιστήμες ξεπερνούν κατά πολύ εκείνα των αντρών φιλοσόφων της εποχής της. Οπαδός της σχολής του Πλάτωνα και του Πλωτίνου, ανέλυε τις αρχές της φιλοσοφίας στους ακροατές της, πολλοί εκ των οποίων έρχονταν από πολύ μακριά για να την ακούσουν. Χάρη στη μετριοφροσύνη της, την απλότητά της, την ευφυΐα και την ευγλωττία της, εμφανιζόταν συχνά στον λαό, ακόμη κι όταν ήταν παρόντες οι άρχοντες. Ποτέ δεν αισθάνθηκε ντροπή πηγαίνοντας σε συνάθροιση αντρών. Γιατί, χάρη στην απίστευτη αξιοπρέπεια και αγνότητά της, όλοι οι άντρες τη θαύμαζαν ακόμα περισσότερο…», λέει ο σύγχρονός της εκκλησιαστικός ιστοριογράφος Σωκράτης Σχολαστικός, σκιαγραφώντας υπέροχα το πορτρέτο της. Κι όμως αυτήν τη σπουδαία γυναίκα και φιλόσοφο τη σκότωσε με φριχτό τρόπο μια ομάδα φανατικών χριστιανών, αποδεικνύοντας για άλλη μια φορά πόσο φρικτός είναι ο φανατισμός απ’ όπου κι αν αυτός προέρχεται…

Κι από τα χρόνια τα Ελληνιστικά στο Βυζάντιο. Συναντάμε εκεί τη Θεοδώρα, τη γυναίκα του Ιουστινιανού, γύρω στο 500 μ.Χ., μια γυναίκα προερχόμενη από τα λαϊκότερα στρώματα της βυζαντινής κοινωνίας, που, φτάνοντας να γίνει αυτοκράτειρα, μας επιβεβαιώνει πως δεν είναι απαραίτητο να είσαι από τα ανώτερα στρώματα της κοινωνίας για ν’ ανεβείς ψηλά και να ξεχωρίσεις. Αφού τα κατάφερε η Θεοδώρα, σε καιρούς όπου οι κοινωνικές τάξεις απείχαν πολύ η μία από την άλλη, τότε σήμερα τα πράγματα είναι σίγουρα ευκολότερα. Η Θεοδώρα, λοιπόν, ήταν προικισμένη με έμφυτη ευφυΐα, ισχυρή θέληση, μοναδική αποφασιστικότητα κι αξιοσημείωτο ταλέντο στη διακυβέρνηση. Κι αν εμείς ξέρουμε την αποφασιστική συμβολή της στα γεγονότα της Στάσης του Νίκα, δεν γνωρίζουμε πως αυτή έπεισε τον Ιουστινιανό να αλλάξει τον νόμο που απαγόρευε να νυμφεύονται οι ευγενείς γυναίκες των χαμηλών στρωμάτων, η Θεοδώρα ήταν υπεύθυνη για μεταρρυθμίσεις όπως τα δικαιώματα των γυναικών στην ιδιοκτησία, απαγόρευσε την εκτέλεση των γυναικών που είχαν διαπράξει μοιχεία, και –το εντυπωσιακότερο- έκλεισε τα πορνεία και ίδρυσε μοναστήρια, όπου οι πρώην πόρνες μπορούσαν να αυτοσυντηρηθούν. Κι η Θεοδώρα, που βοήθησε γενναιόδωρα τους απόρους, έφτασε να αγιοποιηθεί μαζί με τον σύζυγό της, τον Ιουστινιανό, που τόσο πολύ στήριξε και βοήθησε.

Άλλη μία ξεχωριστή Ελληνίδα, της Τουρκοκρατίας αυτήν τη φορά, είναι η αγία Φιλοθέη, γεννημένη στις αρχές του 16ου αι. στην Αθήνα. Ήταν η Ρεγούλα Μπενιζέλου, που διακρινόταν για τη μεγάλη της ευσπλαχνία, που την έκανε από μικρή να θέλει να βοηθάει κάθε αναγκεμένο, με την ευσπλαχνία της να συνδυάζεται πάντοτε με την αυτοθυσία. Κι αφού μοίρασε την περιουσία της στους φτωχούς, έφτιαξε το μοναστήρι της, όπου λειτουργούσαν φιλανθρωπικά ιδρύματα, αλλά κι επαγγελματική σχολή και Σχολείο Ελληνικών Γραμμάτων. Ώσπου πλήρωσε με την ίδια τη ζωή της, καθώς οι Τούρκοι τη βασάνισαν και τη σκότωσαν τον Φεβρουάριο του 1589,σε ηλικία 63 χρονών. Και δεν αντιστέκομαι στον πειρασμό να αναφέρω και μία ακόμη προσφορά της στους σκλαβωμένους Έλληνες, με ισχυρό τον συμβολισμό της προπαντός σήμερα: στο πηγάδι που η ίδια άνοιξε για να ‘χουν νερό να πίνουν οι διαβάτες οφείλει το όνομά του το προάστιο της Αθήνας που λέγεται Ψυχικό κι αποφάσισα ν’ αναφερθώ σ’ αυτό προς τιμήν όλων των γυναικών που με τα έργα της αγάπης και της προσφοράς τους ξεδιψούν ένα πλήθος συνανθρώπων τους που τους τσακίζει η ανάγκη.

Αγαπητές μου κι αγαπητοί μου,

Όπως καταλαβαίνετε η αγία Φιλοθέη δεν περιλαμβάνεται στον κατάλογο –οδηγό μου- με τις πιο σημαντικές γυναίκες του κόσμου. Ένιωσα όμως την ανάγκη ν’ αναφερθώ στην ιερή της μορφή για δύο λόγους: γιατί και στη διάρκεια της Τουρκοκρατίας άνθησαν σπουδαίες Ελληνίδες και γιατί έπρεπε στο πρόσωπό της να τιμηθεί μια μεγάλη αρετή που χαρακτηρίζει τις Ελληνίδες όλων των εποχών, η αρετή της φιλανθρωπίας, γεγονός που αποδεικνύουν οι πολλοί σύλλογοι γυναικών παντού στην Ελλάδα, που έχουν ως κύριο έργο τους την προσφορά στον άνθρωπο που έχει ανάγκη. Και είναι αυτή η προσφορά αληθινά σπουδαία κι απαραίτητη.

Τέλος, κι επειδή ούτε στην Τουρκοκρατία σταματάει η ύπαρξη και η παρουσία σημαντικών γυναικών που τιμούν τον τόπο μας και τον κάνουν ομορφότερο και καλύτερο, οφείλουμε να αναφερθούμε στη Μαρία Κάλλας, για την οποία έχουν πει πως «δεν ήταν απλώς μια τραγουδίστρια, αλλά η τέχνη προσωποποιημένη», πως «δεν υπάρχει άλλη σαν αυτήν σήμερα» και «πως η επίδρασή της στην όπερα ήταν μοναδική».

Και προσωπικά νιώθω την ανάγκη να προχωρήσω τον κατάλογο των ξεχωριστών γυναικών κι άλλο, καθώς η Ελλάδα, η κοιτίδα του πολιτισμού, εξακολουθεί να διαθέτει θηλυκά αστέρια που στολίζουν τον ουρανό της: αστέρια διάσημα –αναφέρω μονάχα τη διακεκριμένη σε ευρωπαϊκό επίπεδο ποιήτριά μας Κική Δημουλά, που μακάρι να μας χαρίσει ένα ακόμη Νόμπελ, και τη σεβαστή σε όλους Ελένη Γλύκατζη-Αρβελέρ. Και είναι επίσης αδύνατον να μην αποτίσω φόρο τιμής συνολικά στις γυναίκες που υπηρετούν τον Πολιτισμό και την Τέχνη, πολλές φορές παλεύοντας πραγματικά σκληρά για να καταφέρουν να συνδυάσουν το πάθος τους αυτό με τη μεγάλη αγάπη στην οικογένειά τους. Αυτές ας είναι οι φάροι μας. Χωρίς να τις ενδιαφέρει η απόκτηση της όποιας φήμης και δίχως να θέλουν να τις γράψει η Ιστορία της ανθρωπότητας. Τίποτε, ούτε το παραμικρό καλό, δεν αποκτιέται χωρίς κόπο.

Ας κοπιάσουμε, λοιπόν, ας παλέψουμε σε όποιο από τα πεδία της ανθρώπινης δράσης θίξαμε σήμερα εδώ, στην αίθουσα αυτήν, όπου μιλάμε για τη γυναίκα, αυτό το υπέροχο πλάσμα, που, όταν θέλει, υπηρετεί με τον καλύτερο και πιο αποτελεσματικό τρόπο όλες τις μεγάλες αξίες που είναι γένους θηλυκού, και ας προχωρήσουμε, όντας ήσυχες πως έχουμε εκπληρώσει την πιο μεγάλη αποστολή του ανθρώπου, όντας ήσυχες πως έχουμε υπηρετήσει τον ίδιο τον Θεό, υπηρετώντας ολοπρόθυμα το πιο αγαπημένο του πλάσμα, τον άνθρωπο…

Αφού συγχαρώ το Κέντρο Συμβουλευτικής Γυναικών για την πολύ πετυχημένη εκδήλωση, νιώθω την ανάγκη να αφιερώσω το κείμενό μου: Σε όλες τις γυναίκες του κόσμου, ειδικότερα όμως:
Στη Βερόνικα Αποστόλου, Πρόεδρο Συλλόγου Ατόμων με σκλήρυνση κατά πλάκας Καστοριάς, που με την ομιλία της μας συγκλόνισε.
Και στην 4χρονη εγγονούλα μου, που από το πρωί με ρωτάει αν γιορτάζει κι η ίδια σήμερα που γιορτάζουν οι γυναίκες. Με την ευχή να ‘ναι όλα καλύτερα για όλα τα κοριτσάκια μας όταν θα ‘χουν γίνει γυναίκες…

Το κείμενο αυτό ακούστηκε στην εκδήλωση που οργάνωσε το Κέντρο Συμβουλευτικής του Δήμου Καστοριάς με αφορμή την Παγκόσμια Ημέρα της Γυναίκας. 

Δημοσιεύθηκε στην ΟΔΟ στις 12 Μαρτίου 2015, αρ. φύλλου 779