ΑΝΔΡΟΜΑΧΗΣ ΤΖΗΜΑ: Το Κουφάδι

Το κείμενο που ακολουθεί είναι από την παρουσίαση του βιβλίου της κ. Χρυσούλας Πατρώνου Παπατέρπου, στην αίθουσα του δημοτικού συμβουλίου Καστοριάς, το Σάββατο 15 Νοεμβρίου 2015.


Λίγα λόγια για τη συγγραφέα όπως τη γνώρισα εγώ… Την κ. Χρυσούλα τη γνώρισα σε νεαρή ηλικία, υπήρξα μαθήτριά της. Μου τη σύστησαν όταν αποφάσισα να κάνω μαθήματα Γερμανικών. Τη διέκρινε πάντα μια σοβαρότητα και μια έμφυτη ευγένεια που με εντυπωσίαζε. Ήταν τυπική και συνεπής, μεθοδική και αποτελεσματική στη δουλειά της, άνθρωπος χαμηλών τόνων που κέρδιζε το σεβασμό και την εκτίμηση των μαθητών της. Μου άρεσε πολύ να πηγαίνω στο σπίτι της για μάθημα, καθώς εγώ είχα μεγαλώσει σε ένα μικρό διαμέρισμα μιας πολυκατοικίας εντυπωσιάστηκα από αυτή την διώροφη μονοκατοικία δίπλα στη λίμνη με τους κήπους, τα μπαλκόνια, τα μεγάλα παραθυρόφυλλα και τα αμέτρητα βιβλία στη βιβλιοθήκη του γραφείου που κάναμε μάθημα. Τα χρόνια πέρασαν, τα περισσότερα από αυτά που έμαθα τότε τα έχω ξεχάσει, την κ. Χρυσούλα όμως τη συναντώ συχνά στον καθημερινό της περίπατο πλάι στη λίμνη, να πίνει τον καφέ της με τις φίλες της, να παρακολουθεί τα πολιτιστικά και κοινωνικά δρώμενα της πόλης, θεατρικές παραστάσεις, προβολές όπερας, διαλέξεις. Άνθρωπος καλλιεργημένος και ευαισθητοποιημένος στα ζητήματα της πόλης αρθρογραφεί περιστασιακά σε τοπική εφημερίδα όπου καταγράφει προβληματισμούς, σκέψεις και ανησυχίες. Απόδειξη της κοινωνικής ευαισθησίας που τη χαρακτηρίζει αποτελεί η απόφασή της να προσφέρει όλα τα έσοδα από τις πωλήσεις του βιβλίου στην εταιρεία προστασίας ατόμων με αυτισμό.

Το βιβλίο αποτελείται από 26 διηγήματα σύντομα και απολύτως περιεκτικά. Ο λόγος προφορικός, ανεπιτήδευτος ρέει φυσικά και αβίαστα. Έχει μια αμεσότητα η αφήγηση, καθώς διαβάζεις οι ιστορίες ζωντανεύουν και οι εικόνες σχηματίζονται αυτόματα και απρόσκοπτα. Το λεξιλόγιο απλό, με εκφράσεις από την καθημερινότητα αλλά όχι απλοϊκό, αντιθέτως είναι προσεγμένο και η επιλογή των λέξεων απόλυτα εύστοχη. Δεν υπάρχουν μακροσκελείς περιγραφές ούτε φλύαρες αναλύσεις της προσωπικότητας των ηρώων και της ψυχοσύνθεσής τους. Απεναντίας, η λιτή αφήγηση επιτρέπει στον αναγνώστη να στοχαστεί, να αναρωτηθεί και να οδηγηθεί από μόνος του στα συμπεράσματά του για τις πράξεις και τα κίνητρα. Αξιοσημείωτο είναι και το γεγονός ότι η συγγραφέας δεν προβαίνει σε κριτική των ηρώων της, δεν αθωώνει τους καλούς ούτε καταδικάζει τους κακούς, δε βγάζει ηθικό δίδαγμα, δεν καθοδηγεί τον αναγνώστη της.

Οι ιστορίες ξεπηδούν από το παρελθόν το άλλοτε μακρινό και άλλοτε πιο πρόσφατο που πολλές φορές μπορεί να θυμίζει και το παρόν χαρίζοντας έτσι διαχρονικότητα στο περιεχόμενό τους. Πολλά από τα γεγονότα είναι πραγματικά, δεν είναι προσωπικά βιώματα της συγγραφέως αλλά μαρτυρίες και αφηγήσεις γνωστών και φίλων, ειδήσεις στις εφημερίδες που προκάλεσαν ιδιαίτερη εντύπωση ή και φανταστικά γεγονότα που αναμείχτηκαν με αληθινά πρόσωπα σε τόπο και χρόνο υπαρκτό. Όλο αυτό το υλικό φιλτράρεται μέσα από τη διεισδυτική ματιά της συγγραφέως και μετουσιώνεται με την πένα της σε διηγήματα που δεν έχουν τίποτα να ζηλέψουν από τα αντίστοιχα των σύγχρονων νεοελλήνων συγγραφέων.

Ο τόπος που διαδραματίζονται οι ιστορίες δεν δηλώνεται πουθενά στο βιβλίο, εγώ όμως ως αναγνώστης είχα διαρκώς την αίσθηση ότι βρίσκομαι στην Καστοριά, η λίμνη, τα πλατάνια, τα τούρκικα ανταλλάξιμα σπίτια, τα νεοκλασικά και τα αρχοντικά είναι αναφορές που οδηγούν σ’ αυτό το συμπέρασμα. Ειδικότερα η λίμνη σε δύο διηγήματα έχει πρωταγωνιστικό ρόλο καθώς αποτελεί το σκηνικό όπου λαμβάνουν χώρα δύο θάνατοι. Ο ασυρματιστής Τηλέμαχος υπηρετούσε τη θητεία του στις διαβιβάσεις. Ήταν νησιώτης και ήταν η πρώτη φορά που βρέθηκε στην ηπειρωτική χώρα. Περίμενε με ανυπομονησία το καλοκαίρι για να κολυμπήσει στη λίμνη. Ο Τηλέμαχος είχε περάσει όλη του τη ζωή στα καράβια και γνώριζε καλά τις θάλασσες, ήταν γραφτό όμως να χάσει τη ζωή του στα νερά μιας λίμνης όπου βρέθηκε πνιγμένος. Από την άλλη πλευρά η κυρά-Λαμπρινή ήταν ξενομερίτισσα από τα χωριά της Πίνδου και είχε εγκατασταθεί με την οικογένειά της σε ένα εγκαταλελειμμένο και μισογκρεμισμένο σπίτι στην παραλίμνια ζώνη. Δεν πλησίαζε ποτέ τη λίμνη γιατί τη φοβόταν, τη λίμνη όμως διάλεξε για να δώσει τέλος στη ζωή της.

 Σε κάποια διηγήματα οι ιστορίες εκτυλίσσονται με φόντο τον πόλεμο, τη γερμανική κατοχή και τον εμφύλιο. Διάσπαρτες αναφορές σε εκείνη τη χρονική περίοδο άλλοτε πλαισιώνουν τα γεγονότα και άλλοτε καθορίζουν την εξέλιξη της ιστορίας. Αναφέρω ενδεικτικά τα πτώματα των ανταρτών που έφερε ο στρατός από τον πόλεμο και τα πέταξε στην κεντρική πλατεία της πόλης προς γνώση και συμμόρφωση, τα κομμένα κεφάλια από τις συμμορίτισσες καρφωμένα στα κάγκελα μιας ωραιότατης μονοκατοικίας, το διερχόμενο τεθωρακισμένο που πήγαινε στο μέτωπο και σκότωσε ένα κοριτσάκι που έπαιζε αμέριμνο κοντά στα πλατάνια, τα βομβαρδισμένα σπίτια, η Σάρα η εβραιοπούλα που κατάφερε μετά από πολλές κακουχίες να γλυτώσει από τις διώξεις των Γερμανών, να αφομοιωθεί από τους χριστιανούς και να φτιάξει μια καινούρια ζωή.

Αυτό που μου έκανε ιδιαίτερη εντύπωση είναι το μοτίβο του θανάτου που εμφανίζεται σε πολλά διηγήματα, ίσως στα περισσότερα ως κατακλείδα στο τέλος κάθε ιστορίας, θάνατοι τραγικοί και άδικοι που σου αφήνουν μια πικρή γεύση και επιβεβαιώνουν το αίσθημα της ματαιότητας της ανθρώπινης ζωής. Ενδεικτικό του πόσο απασχολεί τη συγγραφέα το θέμα του θανάτου είναι το διήγημα «Επίτομο Ελληνικό Λεξικό» στο οποίο ο ήρωας αναζητά την ετυμολογία της λέξης και μελετά τους χρόνους του αρχαίου ρήματος «θνήσκω». Τον προβληματίζει ιδιαίτερα ο παρατατικός, χρόνος που εκφράζει διάρκεια στο παρελθόν και αναρωτιέται πως μπορεί κάποιος να πέθαινε συνέχεια. Μήπως ο θάνατος δεν είναι στιγμιαίος αλλά περιλαμβάνει και το μαρτύριο της αναμονής μέχρι τη στιγμή του οριστικού τέλους;

Οι ήρωες όλων ανεξαιρέτως των διηγημάτων έχουν μια τραγικότητα είτε είναι φτωχοί, χωρικοί από χαμηλότερα κοινωνικά στρώματα είτε ανήκουν στην αστική τάξη και έχουν οικονομική ευρωστία. Ο πόνος και η δυστυχία, η αρρώστια και ο θάνατος δεν κάνουν διακρίσεις. Και η μοναξιά πανταχού παρούσα, ο μόνος σταθερός φίλος των ανθρώπων. Οι ιστορίες αφήνουν μια πίκρα στον αναγνώστη και το αίσθημα της θλίψης αφού οι ήρωες αγωνίζονται να ξεπεράσουν τα χτυπήματα της μοίρας και να επιβιώσουν κάποιες φορές ανεπιτυχώς. Άλλες φορές πάλι βρίσκουν παρηγοριά στο πρόσωπο των πιο απρόσμενων φίλων. Αναφέρω ενδεικτικά κάποιες από τις ιστορίες.

• Ο πλούσιος συνταξιούχος που οι συγγενείς του συμπεριφέρονται με προσποιητή αγάπη με σκοπό να τον κληρονομήσουν βρίσκει έναν αληθινό φίλο στο πρόσωπο ενός αφρικανού που συναντά κάθε μέρα στο παγκάκι
• Η προικισμένη, ευλογημένη από τις μοίρες Λήδα, ένα χαρισματικό παιδί με πολλές ικανότητες και ταλέντα, το καμάρι της οικογένειας που θα καταλήξει κάπου στην Ελβετία, σε ειδικό Νευροψυχολογικό Ίδρυμα για παιδιά
• Η κυρία της καλής κοινωνίας με τη φαινομενικά ευτυχισμένη ζωή που μέσα στην πλήξη της προσπαθεί να βρει ενδιαφέρον στα τηλεοπτικά συνταρακτικά γεγονότα που παρακολουθεί ανελλιπώς μέχρι που χωρίς να το καταλάβει η ζωή της τινάζεται στον αέρα
• Η ορφανή Αννούλα που έχασε τους γονείς της σε τροχαίο, μετά από ένα παράξενο παιχνίδι της μοίρας θεωρείται υπεύθυνη για το θάνατο δύο παιδιών και καταλήγει στο ορφανοτροφείο
• Ο Τζίμης που ζούσε μόνος με μοναδική συντροφιά δύο γκάλιες και όταν τις βρήκε σκοτωμένες έφυγε για την Αμερική
• Η δακτυλογράφος που ζούσε κλεισμένη στον εαυτό της χωρίς καμία επαφή και επικοινωνία με τους ανθρώπους και που το μόνο πράγμα που αγάπησε στη ζωή ήταν η γραφομηχανή της
Αλλά και
• Η Αφροδίτη που για να μεγαλώσει το παιδί της αρχικά έπλενε τα ρούχα των αξιωματικών και στη συνέχεια εξέδιδε το κορμί της
• Η δεσποινίς Αθηνούλα που μάζευε τα δολάρια που της έστελναν τα αδέρφια της από την Αμερική σε πλαστικές σακούλες για να τα έχει σε μια ώρα ανάγκης μέχρι που μια μέρα η οικιακή βοηθός τα πέρασε για σκουπίδια και τα πέταξε
• Και η κυρά-Αλτίνα που ζούσε σε ένα καλύβι με μια άγρια κερασιά στην αυλή και δεν επέτρεπε σε κανένα εργολάβο να κόψει το αγαπημένο της δέντρο για να χτίσει πολυκατοικία

Παράλληλα με τις τραγικές ιστορίες καταγράφονται επίσης και κάποιες εύθυμες, φωτεινές στις οποίες πρωταγωνιστούν νέα παιδιά. Ο αναγνώστης χαμογελά με την αθωότητα και την παιδική αφέλεια που δημιουργεί ευτράπελες καταστάσεις. Ο Λάμπρος είναι μαθητής του Γυμνασίου που στο μάθημα της Ιστορίας διαβάζει για τις μηχανορραφίες του Ιωάννη Κομνηνού. Ο νεαρός δεν κατανοεί τη σημασία της λέξης «μηχανορραφία» και θεωρεί πως ο αυτοκράτορας κατέλαβε το θρόνο πουλώντας ραπτομηχανές. Δε θα μπορούσε άραγε και ο ίδιος να γίνει, αν όχι αυτοκράτορας, τουλάχιστον ένας επιχειρηματίας με τον ίδιο τρόπο; Η εσφαλμένη κατανόηση της σημασίας μιας λέξης γίνεται αφορμή για την επαγγελματική και κοινωνική ανέλιξη ενός μαθητή που κινδύνευε να μείνει στην ίδια τάξη. Σε μια άλλη ιστορία τα κορίτσια μιας γειτονιάς θέλουν να εξευγενίσουν τα ονόματά τους μεταφράζοντάς τα σε ιταλικά. Έτσι η Αθηνά γίνεται Μινέρβα, η Ευγενούλα Εουτζένια και η Ρίτσα Ελεουτέρια. Το δούλεμα και η κοροϊδία από την οικογένεια έπεφτε βροχή μέχρι που έμαθαν ότι η φίλη τους που είχε συστηθεί ως Μπέλλα είχε αρχικώς βαφτιστεί Σταμάτω.

Βέβαια οι εύθυμες ιστορίες όπου κυριαρχεί το χιούμορ είναι πολύ λιγότερες σε σχέση με τις τραγικές. Ίσως γιατί όπως λένε οι ευτυχισμένοι άνθρωποι δεν έχουν ιστορίες να διηγηθούν. Ίσως γιατί η λογοτεχνία όπως και κάθε άλλη μορφή τέχνης εμπνέεται και τρέφεται από τους τραγικούς ήρωες. Ίσως πάλι γιατί και το κοινό συμπάσχει και ταυτίζεται περισσότερο με τους τραγικούς ήρωες και όχι με τους ευτυχισμένους. Γεγονός πάντως είναι ότι η συγγραφέας καταφέρνει να «παντρέψει» με γλυκό τρόπο το χαμόγελο με τη συγκίνηση, το φως με το σκοτάδι, την ελπίδα με την απόγνωση, το αστείο με το τραγικό, έτσι ακριβώς όπως συμβαίνει και στη ζωή μας. Και είναι ολοφάνερη η διάχυτη ευαισθησία με την οποία προσεγγίζει η συγγραφέας όλους τους ήρωες και τους κάνει συμπαθείς στον αναγνώστη χωρίς ίχνος επικριτικής διάθεσης. Την ευχαριστούμε θερμά γι’ αυτή την πνευματική προσφορά στην πόλη μας και θα περιμένουμε με ανυπομονησία το επόμενο συγγραφικό της πόνημα.

Δημοσιεύθηκε στην ΟΔΟ στις 27 Νοεμβρίου 2014, αρ. φύλλου 766