ΧΑΡΑΣ ΣΑΡΡΗΓΙΑΝΝΙΔΟΥ, ΧΡΗΣΤΟΥ ΛΙΑΝΟΥ: Διαστάσεις μυσταγωγίας

Εργασίες συντήρησης και νέα στοιχεία για το εικονογραφικό πρόγραμμα του ναού της Αγίας Τριάδος (των Αγίων Τριών Μαρτύρων) στην πλατεία Ομονοίας.

Όλα αυτά σου θυμίζανε τόσο έντονα ναυαγισμένες επικλήσεις.
Ερειπωμένες επιθυμίες, όνειρα, χέρια ετοιμοθάνατα. (Κάτω από κάθε υπόθεση ασφάλεια σχετική) Πρέπει λοιπόν, να συμπληρώσεις κάθε εικόνα σύμφωνα με την θέλησή σου. Εδώ κάτι θ' αλλάξει, να πούμε η παρουσία ενός τρίτου. Δημιουργώντας μια ποίηση πάνω από κάθε καταστροφή.
Χωρίς να λησμονούμε κάποτε εντελώς στον προορισμό μας.
Αν τώρα πάλι από παντού καμμιά ανταπόκριση
Κάτι απροσδόκητα ζημίωσε, κάτι που δεν το καταλάβαμε καλά.
Όμως εμείς, αν θέλετε, είμαστε έτοιμοι ακόμα.

Μ. Αναγνωστάκης, Επίγνωση.


Ο ναός στην συνοικία Μητροπόλεως κοντά στην πλατεία Ομονοίας, αφιερωμένος στην μνήμη των μαρτύρων Γουρία, Σαμωνά και Αβίβου, κτίστηκε και εικονογραφήθηκε στα 1400-1401, σύμφωνα με την γραπτή κτητορική επιγραφή(1) που διατηρείται στην εσωτερική παρειά του νότιου τοίχου πάνω από το ξύλινο υπέρθυρο. Ο ναός είναι γνωστός με το όνομα Αγία Τριάδα και μετονομάστηκε έτσι, σύμφωνα με το καστοριανό λόγιο Π. Τσαμίση, από ιερέα "ίνα εορτάζηται μεγαλοπρεπέστερον" (2). Την χορηγία του ναού ανέλαβε ο κυρ Θεόφιλος Πανκράτης, ο οποίος αποκαλείται "ευγενέστατος", επίθετο ενδεικτικό για την καταγωγή και την υψηλή κοινωνική θέση του χορηγού.

Ο ναός ανήκει στον τύπο της μονόχωρης ξυλόστεγης βασιλικής με μικρές διαστάσεις. Έχει σχήμα κάτοψης ορθογωνικό με τρίπλευρη κεντρική αψίδα που προβάλλει στα ανατολικά στο χώρο του ιερού και είσοδο σε χαμηλότερο επίπεδο από αυτό του εδάφους. Λίγο πριν από το 1940 προστέθηκε ανοικτή τοξωτή στοά στην βόρεια και νότια πλευρά για λόγους αντιστήριξης και ανακατασκευάστηκε τμήμα του δυτικού τοίχου.

Ο ναός, αρχικά κατάγραφος με τοιχογραφίες που κάλυπταν τις εσωτερικές επιφάνειες, όπως αποκαλύφθηκε ύστερα από έρευνα που πραγματοποιήθηκε στο εσωτερικό του, την περίοδο κυρίως 1970-1975 από τον καθηγητή Τσιγαρίδα(3), καλύφθηκε με επάλληλα στρώματα ασβεστοεπιχρίσματος, μια πρακτική ιδιαίτερα διαδεδομένη κατά το παρελθόν με ολέθριες συνέπειες για τις τοιχογραφίες. Στην εξωτερική επιφάνεια του βόρειου, νότιου, δυτικού και ανατολικού τοίχου σώζονται σήμερα λείψανα τοιχογραφικού διακόσμου, όπου διακρίνονται ίχνη φωτιάς.
Το 1975-76 πραγματοποιήθηκαν από την 11η Εφορεία Βυζαντινών Αρχαιοτήτων εργασίες καθαίρεσης των σοβατισμένων περιοχών για την οριοθέτηση των τοιχογραφιών, αρμολογήματα στις περιοχές αυτές, στεφανώματα και αφαίρεση του ασβεστοεπιχρίσματος.
Από το 1997 μέχρι σήμερα οι εργασίες αυτές συνεχίζονται από τους συντηρητές της προγραμματικής σύμβασης μεταξύ Υ.Π.Π.Ο.-ΤΑ.ΠΑ-Δήμου Καστοριάς με περιοδική συχνότητα.

Σήμερα με την αποκάλυψη του μεγαλύτερου μέρους του τοιχογραφικού διακόσμου η εικόνα που παρουσιάζει το εσωτερικό του ναού είναι εντελώς διαφορετική από πριν, καθώς αντί για την ασβεστωμένη τοιχοποιΐα αντικρίζουμε σκηνές από το δωδεκάορτο και τα Πάθη του Χριστού, καθώς και θέματα από το λειτουργικό και αγιολογικό κύκλο, που καταλαμβάνουν τις καθορισμένες στον ναό θέσεις. Το εικονογραφικό πρόγραμμα διατάσσεται σε τρεις ζώνες που περιτρέχουν το ναό, ενώ και οι παραστάσεις απομονώνονται μέσα σε πλαίσιο από κόκκινη ταινία. Στην κατώτερη ζώνη εικονίζονται ολόσωμοι άγιοι, ενώ στην μεσαία και στην ανώτερη ζώνη εικονίζονται σκηνές από το δωδεκάορτο και τα Πάθη. Τα θέματα από το λειτουργικό κύκλο ιστορούνται στον χώρο του ιερού βήματος, όπου τελείται και η θεία λειτουργία. Ωστόσο οι εικονογραφικοί κύκλοι στην υπάρχουσα κατάσταση δεν είναι πλήρεις, καθώς παραλείπονται οι παραστάσεις που κατείχαν τις δύο ανώτερες ζώνες του δυτικού τοίχου, που ανακατασκευάστηκε στο τμήμα αυτό, ενώ και οι εργασίες αποκάλυψης των τοιχογραφιών δεν έχουν ολοκληρωθεί.

Οι τοιχογραφίες έχουν εκτελεστεί με συνδυασμό των τεχνικών της ξηρογραφίας (tempera al secco) και της νωπογραφίας (al fresco) και αποτελούν δείγματα της λεγόμενης "αντικλασσικής τάσης" της ύστερης παλαιολόγειας περιόδου. Οι μορφές χαρακτηρίζονται για την επιπεδικότητα και την γραμμικότητα τους, για τον πνευματικό και εκφραστικό τους χαρακτήρα. Στην χρωματική κλίμακα των τοιχογραφιών κυριαρχεί το τεφροκύανο, το ζωηρό κόκκινο χρώμα, το πράσινο, το καστανό και γενικά οι γαιώδεις τόνοι.
Σε επίπεδο εικονογραφικού προγράμματος παρατηρείται έμφαση στις σκηνές που αναφέρονται στα Πάθη του Χριστού, φαινόμενο που δεν συναντάται συχνά στην περιοχή της Καστοριάς την εποχή αυτή και, που συνδεόμενο και με τις αναταραχές της περιόδου αυτής, εξάρει το παθητικό στοιχείο. Στοιχεία ενδεικτικά για την σύνδεση του ανώνυμου ζωγράφου με την εικονογραφική παράδοση εργαστηρίων της Καστοριάς, που δραστηριοποιούνται στην Καστοριά και στον χώρο της μείζονος Μακεδονίας κατά το δεύτερο μισό του 14ου αιώνα και τον 15ο αιώνα αποτελούν η τοποθέτηση της δεήσεως στο βόρειο τοίχο του ναού δίπλα στο τέμπλο, η απεικόνιση των αγίων Θεοδώρων αντωπών σε στάση δέησης προς τον Χριστό και η απεικόνιση ομάδας αγίων με αυλικές ενδυμασίες(4), ενώ η απεικόνιση του αγίου Γρηγορίου Παλαμά στην κόγχη του διακονικού μαρτυρά την σύνδεση του καλλιτέχνη με τους εκκλησιαστικούς και καλλιτεχνικούς κύκλους της Θεσσαλονίκης, που είναι την περίοδο αυτή το επίκεντρο του ησυχασμού(5).
Ενδιαφέρον παρουσιάζει η απόδοση της σύνθεσης της δέησης, στην οποία η Παναγία εικονίζεται σύμφωνα με τον παραδεδομένο εικονογραφικό τύπο με χιτώνα και μαφόριο, ενώ ο Χριστός εικονίζεται σύμφωνα με τις νέες τάσεις ως βασιλεύς. Χαρακτηριστική είναι και η απεικόνιση χορείας αγίων με πολυτελείς αρχοντικές ενδυμασίες με διάλιθες παρυφές και ψηλά πιλήματα στις κεφαλές τους στο βόρειο τοίχο.

Αξίζει στο σημείο αυτό να πούμε κάτι παραπάνω για τα όσα φέρνει η εργασία της αποκάλυψης των τοιχογραφιών κάτω από το στρώμα ασβέστη. Όταν αποκαλύπτεται μπροστά σου μια παράσταση ενός αγίου, η πνευματική ικανοποίηση είναι μεγάλη. Δουλεύοντας μπροστά από την μορφή του θαρρείς πως αμείβεσαι πνευματικά. Γενικότερα, όταν φέρνεις στο φως παραστάσεις μπροστά από τις οποίες γενεές ανθρώπων έχουν προσευχηθεί, έχουν εναποθέσει ελπίδες και έχουν ακούσει τον πόνο τους, αντιλαμβάνεσαι ότι έχεις να κάνεις με μια μεγαλοσύνη. Είναι λοιπόν, οι χώροι εργασίας μας χώροι μεγάλης φόρτισης. Μέσα από την διαδικασία της αποκάλυψης δεν μπορεί παρά να αυξάνεται ο σεβασμός μας για το αντικείμενό μας.
Μια διαδικασία που λειτουργεί σαν ιερή διεργασία. Μέσα από την συνειδητοποιημένη χρήση των εργαλείων και των κινήσεων μας το έργο μας αποτελεί μια πραγματικότητα που αποκτά διαστάσεις μυσταγωγίας, καθώς είναι έντονος ο σεβασμός στην θεολογική υπόσταση του αντικειμένου. Ένα έργο λοιπόν, που πραγματώνεται με πνευματικές προεκτάσεις, που μετά την αποκάλυψή των παραστάσεων έρχεται η στιγμή να λειτουργήσει άμεσα ξανά σε όλους όσους σταθούν απέναντί του.

Αξιοσημείωτο χαρακτηριστικό είναι και τα γήινα δομικά στοιχεία του κτιρίου. Οι πέτρες, τα ξύλα, η λάσπη, ο ασβέστης, τα άχυρα που "δένουν" τον ασβέστη, το μίγμα από σκόνες χρώματος με αυγό, όλα αυτά συνθέτουν μια ζεστή, ταπεινή, αλλά και οικεία αίσθηση. Η επαφή με τα γήϊνα αυτά υλικά συνδέει έμμεσα εμάς με τους τεχνίτες του ναού. Είναι σαν να τους νοιώθεις. Γιατί σου δίνουν οικείο πάτημα. Ακόμη και το ότι οι επιφάνειες των τοίχων δεν είναι εντελώς επίπεδες δίνουν το παρόν του ανθρώπινου στοιχείου. Επιπλέον τα υλικά είναι της περιοχής μας, και αυτό μας προσφέρει μεγαλύτερη αμεσότητα. Εμείς γινόμαστε μέτοχοι μιας άλλης εποχής, αλλά και της διαχρονικής θρησκευτικής υπόστασης του χώρου της εκκλησίας, του χώρου που καλούμαστε να εργαστούμε.
Παραθέτουμε λοιπόν ίχνη αυτής της δυνατής αίσθησης που περιμένει να προκαλέσει ο ιερός αυτός χώρος στον κόσμο. Θέλουμε να γίνουνε μέτοχοι και άλλοι σ' αυτό που λαμβάνουμε εμείς οι εργαζόμενοι σ' αυτούς τους χώρους. Οπωσδήποτε δεν είναι κάτι που το νοιώθουμε μονάχα εμείς. Αλλά είναι κάτι που το έζησαν γενεές και γενεές προγόνων μας. Είναι κάτι στο οποίο στηρίχθηκαν οι αξίες του πολιτισμού μας. Είναι κάτι όμορφο, που μας μετέδωσαν οι γονείς, αλλά και οι παππούδες και οι γιαγιάδες μας ίσως περισσότερο.

Σε τέτοιους ψυχρούς και σκληρούς χρόνους που ζούμε, ίσως θα 'πρεπε να αναζητήσουμε ίχνη ανθρωπιάς μέσα σε διαχρονικούς χώρους που έχουν να προσφέρουν σε κάθε άνθρωπο. Θα 'ναι καλό να μάθουμε να στεκόμαστε ευλαβικοί απέναντι σε αυτά τα μνημεία, που μπορούν και περιμένουν να μας προσφέρουν αιώνιες αξίες.
Και δεν αναφερόμαστε μονάχα στο θεολογικό επίπεδο, αλλά και στο επίπεδο της τέχνης αυτών των παραστάσεων. Είναι πολύ ιδιαίτερο αυτό που μπορεί να σου μεταδώσει μια εικονογραφική παράσταση. Ο τρόπος της εκφράζει μια μακρινή εποχή, που έχουμε την ευκαιρία να αισθανθούμε μέσα από την θέαση της παράστασης. Αντικειμενικά, δηλαδή τα χρώματα, η "γραφή", οι πινελιές, οι τόνοι, η σύνθεση, αναδύουν μια εμπειρία μοναδικότητας. Μια εμπειρία που όμως είναι ξεκάθαρα όμορφη σε αντιπαράθεση με τους χρόνους πνευματικής σύγχυσης που ζούμε. Γιατί είναι πιο απλή, πιο άμεση, πιο γνήσια και πιο τίμια.

Ωστόσο, οι εκτεταμένες φθορές και οι απολεπίσεις της ζωγραφικής επιφάνειας, καθώς και η αποσπασματική κατάσταση των τοιχογραφιών αποτελούν τροχοπέδη στην ακριβέστερη συναγωγή ολοκληρωμένων συμπερασμάτων σχετικά με τους εκφραστικούς τρόπους του ζωγράφου ή των ζωγράφων του ναού και την συσχέτιση της ζωγραφικής του με άλλα γνωστά τοιχογραφικά σύνολα, προκειμένου να διαπιστωθούν στενές τυπολογικές και τεχνοτροπικές σχέσεις.
Είναι, λοιπόν, αναγκαίο να ολοκληρωθούν οι εργασίες συντήρησης του ναού. Φιλοδοξία μας δεν είναι μόνο η συνεχής χρηματοδότηση της υπηρεσίας μας και η αποπεράτωση των εργασιών, αλλά περισσότερο η μετοχή της καστοριανής κοινωνίας στην μοναδική αυτή εμπειρία που εξυψώνει πνευματικά και ψυχικά.

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
1. Γκολομπίας Γ., Ανέκδοτες επιγραφές και συσχετισμοί τοιχογραφικών συνόλων Καστοριάς, Ιστορικογεωγραφικά 2, 1988.
2. Δρακοπούλου Ε., Η πόλη της Καστοριάς τη βυζαντινή και μεταβυζαντινή εποχή 12ος-16ος αι.). Ιστορία - Τέχνη - Επιγραφές, Αθήνα 1997.
3. Ε. Κυριακούδης, Ύστερη βυζαντινή περίοδος, Ύστερη παλαιολόγεια ζωγραφική, Μακεδονία, Αρχαιολογία-πολιτισμός, τόμος β, Αθήνα 1993,
4. Τσαμίσης Π., Η Καστοριά και τα μνημεία της, Καστοριά 1949.
5. Τσιγαρίδας Ε., Τοιχογραφίες της περιόδου των Παλαιολόγων σε ναούς της Μακεδονίας, Θεσσαλονίκη 1999.
6. Τσιγαρίδας Ε., Έρευνες σε ναούς της Καστοριάς, Μακεδονικά 25, Θεσσαλονίκη 1986.